Svart

I helga vant jeg boka Tordengudens sønn av finnen Arto Paasilinna i ei loddtrekning.  Jeg har aldri lest noe av Paasilinna før, men jeg har flere ganger tenkt at jeg skulle gjøre det, så dette passet perfekt. Praten rundt bordet kom inn på Paasilinna og bøkene hans, og den svarte humoren hans ble kommentert.

"Hva er egentlig svart humor?" spurte en. Det ble en liten diskusjon der ord som dyster og livets mørke sider ble nevnt, og vi sa oss ganske snart fornøyd med "definisjonen". Etterpå kom jeg til å tenke på at det ikke bare er humor som er svart.

Penger kan også være svarte, da som et resultat av svart arbeid, altså arbeid som det ikke betales skatt av. En pessimist kan se svart på det aller meste, men han er ikke nødvendigvis svartsynt for det. De mange svartsynte på bedehusene rundt omkring på Sør-Vestlandet kan tvert i mot være veldig optimistiske. Det må de være i sin evige kamp for de ti bud. Det 9. budet handler forøvrig om sjalusi, eller svartsjuke om du vil. Får svartsjuka overtaket, kan det til og med gå så langt at det svartner for en, og da kan det fort bli en svart dag for noen og enhver.

Nå går det derimot mot lysere dager, for om to dager snur sola.

Heggvold ULLESTAD

Med ujamne mellomrom, og i periodar ganske ofte, får eg telefon frå folk som vil ha juridisk hjelp. Dette skuldast ikkje at eg hadde rettslære på vidaregåande og tok nokre vekttal i offentleg rett for 20 år sidan, men at namnet mitt er temmeleg likt namnet til ein profilert advokat her i byen. 

Han heiter Kjell Heggvoll. Eg heiter Kjell Heggvold Ullestad. Eg ber deg legga merke til forskjellane i namna i tilfelle du treng advokat: Han heiter Heggvoll med to l'ar. Eg heiter Heggvold med ld, og har dessutan eit anna etternamn: Ullestad. Både Heggvoll og Heggvold stammar for øvrig frå den same, delte garden i Soknedal, Sør-Trøndelag, men me er ikkje i slekt. Visse skjeringspunkt finst det likevel: I 70-årslaget til mora mi i sommar sat eg til bords med foreldrene til advokaten.

Nok om det.Det burde altså ikkje vera så komplisert å sjå forskjell på namna, all den tid eg har eit anna etternamn, og med gammaldagse telefonkatalogar hadde det ikkje vore noko problem i det heile.

Grunnen til problema er at advokatklientane søkjer etter telefonnummeret i telefonkatalogar på nettet, og då varierer det litt kva namn som kjem opp fyrst, alt etter kva stavemåte klientane vel. Det rare er likevel at dei ikkje les forbi det andre namnet. "Ullestad" tel liksom ikkje med. Andre er så smarte at dei les alle namna, men bestemmer seg for å prøva likevel. "Ja, det var det eg trudde," seier dei så når eg seier at dei har ringt feil. Kvifor i all verda ringer dei eit nummer dei trur er feil..?

Som regel går dette bra, men av og til kan det bli ganske irriterande. Det gjeld til dømes når oppringaren begynner å diskutera om eg verkeleg ikkje er advokaten, eller når dei finn ut at dei har ringt feil og likevel ringer 2-3 gonger til. Eller når folk ringer klokka 7.30 søndag morgon og både diskuterer og ringer opp att eit par gonger til for å vera sikker. Nokre har dessutan den uvanen at dei går rett på sak om dødsbu eller spørsmål om bankkontoen sin. Verst var det då ein psykiatrisk institusjon ringte og straks namnga ein pasient eg visstnok skulle vera verge for. Den same institusjonen greidde så å registrera mitt telefonnummer i advokatlista si, for så å gi nummeret til ein pasient som kontakta meg per sms. Eg synes verkeleg synd på denne pasienten som naturleg nok blei svært forvirra.

Det som òg irriterer, er mangel på normal folkeskikk. Her om dagen ringte telefonen mens eg var i ein butikk:

- Hei, det er Kjell.

- Unnskyld, kven er det?

- Det er Kjell Heggvold Ullestad.

- [Kort pause] Er det ikkje Kjell Heggvoll, advokaten?

- Nei, eg er Kjell Heggvold Ullestad. Eg er ikkje advokat.

Så var det 2 sekunders stillheit før røret blei lagt på i andre enden. Eit lite "Beklager" er då ikkje så mykje å forlanga. Spesielt ikkje klokka 7.30 søndag morgon.

Nokre morosame episodar har det òg blitt. Den fyrste gongen eg opplevde namneforvekslinga, var det Snefrid som tok telefonen. Eg stod ved oppvasken, og plutseleg høyrte eg at ho sa:

- Nei, han er bare lærer.

No er eg universitetslektor, men altså framleis ikkje advokat. Og framleis heiter eg Ullestad. 

Über die deutsche Sprache

 "I am indeed the truest friend of the German language [...] I would only some changes effect."

Sitatet ovanfor er henta frå forfattaren Mark Twain si eiga, ordrette omsetjing av ein tale han heldt på tysk i Wien i 1897. Som tidlegare tysklærar og stolt eigar av eit tysk hovudfag har eg naturlegvis fått med meg at det finst både ein del fordommar og ein viss motvilje mot det tyske språket rundt omkring. Dette er altså langt ifrå noko nytt og femner vidare enn norsk skuleungdom.

Dei aller fleste kjenner til Gullivers reiser til Lilleput og Brobdingnag (landet med kjemper) i Jonathan Swift sin roman frå 1726. Mindre kjent er det kanskje at Gulliver også reiste til ei rekke andre land, mellom anna Hoyhnhnm-landet. Her herskar hestar over menneska, og språket deira blir skildra slik av Gulliver (kapittel 30):

"In speaking, they pronounced through the nose and throat, and their language approaches nearest to the High-Dutch, or German, of any I know in Europe; but is much more graceful and significant. The emperor Charles V. made almost the same observation, when he said "that if he were to speak to his horse, it should be in High-Dutch."

Gullivers reiser har sin nordiske halvbror i Nils Klims reise til den underjordiske verden av Ludvig Holberg (1684-1754). Forfattaren, filosofen og bergensaren Holberg meinte ganske mykje om det aller meste, og i memoarane sine sa han si hjartans meining om folkeslag og språk han hadde kjennskap til. Om tysk skriv han:

"Det Tydske Sprog er i sig selv haardt og vanskeligt, men giøres endnu vanskeligere ved det, at de vil imitere det Romerske Sprog, saasom de forvirre Ordenes naturlige Orden; thi ved det, at de skille de Ord ad, som Naturen har sammenføjet, og tage det forreste og sætte bagest, kan man ikke forstaae noget deraf, førend man kommer til Enden der af, som gierne sluttes med 2 eller 3 Verba, der styre det Foregaaende, saa at man tidt og mange gange maa læse det om igien. Denne Pinebænk kalde de Tydske Sprogets Ziir og Gravitet."

Dette ville vore musikk i øyrene til Mark Twain. Ingen - heller ikkje norske ungdomsskuleelevar som har fått tysk valfag tredd ned over hovudet av overambisiøse foreldre - kan konkurrera med den amerikanske forfattaren i antipati mot tysk språk. I 1880 ga han ut boka A tramp abroad med eit vedlegg med tittelen That Awful German Language, og det finnest ei eiga nettside med sure oppgulp om tysk signert Mark Twain. Han ville som sagt "some changes effect", nemleg:

"I would only the language method - the luxurious, elaborate construction compress, the eternal paranthesis suppress, do away with, annihilate; the introduction of more than thirteen subjects in one sentence forbid; the verb so far to the front pull that one it without a telescope discover can. With one word, my gentlemen, I would your beloved language simplify, so that, my gentlemen, when you her for prayer need, One her yonder-up understands."

Du synes kanskje at dette begynner å grensa mot hetsing, og at motparten (altså det tyske språket) må få sjansen til å forsvara seg. Som mulig motvekt til Swift, Holberg og Twain avsluttar eg med ei kort og klar melding, truleg frå ein park ein stad i Tyskland:

"Der, der den, der den am ersten dieses Monats hier angeklebten Warnungsbefehl, dass nichts in den Teich geworfen werden darf, selbst in den Teich geworfen hat, angibt, erhält eine Belohnung von 5 Mark."

Jusspråk

På gymnaset - eller vidaregåande skule, for lesarar under 30 - hadde eg rettslære. Det var eit ganske nyttig fag der me fekk litt innblikk i nyttige emne som kjøpsrett og arverett. Dessutan fekk me ei innføring i korleis ein kan trenga gjennom juridisk språk, som unekteleg kan vera temmeleg langt, tungt og krokete.

"Lovtekstar er ikkje skrivne for å bli forstått," sa lærar Jens, "dei er skrivne for ikkje å bli misforstått." Dei har lukkast ganske bra den fyrste delen av denne målsettinga i ei setning eg fann i ein boligkjøpskontrakt i går. Der heiter det (sjølvsagt på bokmål):

"Dersom selger ikke oppfyller sine forpliktelser iht. nærværende kontrakt, skal han på sin side svare til den til enhver tid fastsatte forsinkelsesrente iht. lov om forsinkelsesrente, til kjøper av den enhver tid innbetalte del av kjøpesummen inntil kontraktens bestemmelser er oppfylt."

Ein kunne sjølvsagt ha sagt (til og med på bokmål):

 "Selgeren må betale forsinkelsesrenter av den innbetalte kjøpesummen til kjøperen hvis han ikke oppfyller forpliktelsene sine i kontrakten. Rentens størrelse bestemmes av lov om forsinkelsesrente, og renten løper til forpliktelsene er oppfylt."

Men slik språkbruk kan som kjent lett misforståast. Særleg av vrange advokatar, for som ein ung advokatspire oppsummerte lærdommen i jusstudiet: "Eg blir veldig flink til å så tvil." Og då hjelper det jo med klassisk jusspråk. 

Om ein vil så tvil, altså.

For dumminger

For ei tid siden så jeg denne boktittelen i universitetsbokhandelen på Dragvoll: "Anxiety and Depression for Dummies - Workbook". Dette er bare én av mange uheldige og/eller pussige boktitler i "for Dummies"-serien, som favner om alt fra algebra til økologisk hagearbeid. 

De potensielle kjøperne av boka ovenfor, kunne for eksempel hatt minst like stor glede av "Happiness for Dummies" eller "Boosting Self-Esteem for Dummies". Andre titler er litt mer tvetydige. Hvem tenker en på som dumminger i tittelen "Coaching Volleyball for Dummies"?

Her er et knippe titler fra "2011 Catalog for Dummies":

• Training Your Brain for Dummies
• Being the Best Man for Dummies (Kan tolkes på to måter)
• Smart Homes for Dummies (Tenk å være dummere enn sitt eget hjem...)
• Vocabulary for Dummies (360 sider!)
• Logic for Dummies (Ikke den enkleste boka i serien)
• Running a Restaurant for Dummies (Hvorfor?)

Og til slutt boka for meg og mine kolleger (i norsk utgave, selvfølgelig): "Teaching English as a Foreign Language for Dummies".

Best før

For eit par månader sidan hadde eg nokre innlegg her som gjorde at nokon lurte på om eg begynte å få litt alderskrise. Innlegga handla om at ei vekt stempla livsstilen som uttrygg og at eg fekk lesebriller. Det er ingenting mot det som hende i går:

Eg skulle hella litt potetgull i ei skål då eg fekk auge på utløpsdatoen. Under merkelappen "Best før" stod datoen for 40-årsdagen min...

Oppgradering og nedgradering

På jobben bytte dei nettopp ut e-postløysinga, og samstundes fekk me ei oppgradering av Office-pakka frå 2007 til 2010. Anten me ville eller ikkje. Eg siklar ikkje etter slike oppdateringar. Word (og sikkert resten av kontorpakka) har knapt nok har kome med noko nytt vanlege folk verkeleg treng, sidan 97-utgåva, og det ein då sit igjen med er masse ekstraarbeid med å læra seg å finna fram i nye menyar og gjera alle personlege innstillingar av stavekontroll, autokorrektur, stilar osb. på ny. For den nye versjonen hugsar sjølvsagt ikkje innstillingane i versjonen han erstattar.

Men, men. Dette er no lite heft i det store og heile.

Verre er det når ei oppgradering gjer maskina ubrukeleg. Det skjedde på mini-pc-en min i sist veke. På den har eg heile tida kjørt Linux, nærare bestemt Ubuntu. Eg var svært nøgd med versjon 11.04 (med klassisk visning - lika ikkje det nye grensesnittet), men maskina masa om oppgradering til 11.10, og etter å ha rådført meg litt med klokare datahovud enn mitt, ga eg etter. 

Ubuntu 11.04 blei til Ubuntu 11.10, og musematta slutta sporenstreks å fungera. Eg googla etter tips og fann nokre som eg prøvde utan vellukka resultat. Det var berre ein ting å gjera: nedgradera igjen.

Her dukka to nye problem opp: For det fyrste er ikkje 11.04 på marknaden lenger, så eg måtte ned på 10.04. For det andre: Etter gjentatte mislukka forsøk fann eg til slutt ut at det ikkje var mogleg å laga oppstartsdisk for Ubuntu 10.04 i den siste 11.10-versjonen. Eg måtte faktisk gjera det på ei Windows-maskin før det lukkast meg å nedgradera (les: oppgradera) frå 11.10 til 10.04.

I prosessen var eg innom fleire Ubuntu-forum, og fleire enn eg er kritiske til at utviklarane kjører ut nye "halvfabrikata" kvart halvår i staden for stabile versjonar t.d. kvar 18. månad. Denne misnøya bør Ubuntistane merka seg, for det var ikkje få som skreiv at dei no valte å forlata Ubuntu. Ein bør passa seg så ein ikkje raserer eit veldig godt alternativ til dei marknadsleiande og dyre operativsystema. Er stoda like dårleg når støtta til 10.04 går ut om halvtanna år, blir det nok Windows på minien òg.

No fungerer i alle fall maskina mi igjen etter oppgraderingsstuntet - med eit dugande grensesnitt og noko eldre og treigare programvare....

Mystisk minnepinnefinner

Sist mandag ettermiddag glemte jeg en minnepinne i PC-en i auditorium D14 på Dragvoll etter undervisninga. Jeg oppdaga det ikke før onsdag formiddag, men da var pinnen borte vekk. Ved hjelp av litt gravearbeid fant jeg ut at den hadde ligget ved PC-skjermen så sent som kl. 19 tirsdag. Hun som hadde undervisning der da, så den, men lot den ligge. Onsdag morgen var den altså borte. Ikke i D14 og ikke blant hittegodset på driftstjenesten (der jeg sjekket flere ganger de kommende dagene).Og ingen hadde sett eller hørt noenting.

I går ettermiddag tok saken ei dramatisk vending da jeg snakka med Snefrid på telefonen. "Og så har jeg minnepinnen din," sa hun.Til opplysning: Hun jobber på Rotvoll, og det er ganske langt fra D14 på Dragvoll.

Hun hadde fått den i en konvolutt av ei venninne, Heidi, som jobber her på Dragvoll. Heidi hadde i sin tur fått den i posthylla si med en gullapp: "Snefrid Holm? Funnet i D14." Ingen signatur. Heidi tok den så med seg til Snefrid da hun tilfeldigvis hadde et ærend på Rotvoll. Og dermed ble mysteriet med den forsvunnede minnepinnen erstatta med mysteriet med den ukjente minnepinnefinneren.

Han/hun vet tydeligvis hvem Snefrid er. (Ei fil på pinnen hadde både navnet mitt og hennes i seg - mitt først.) Han/hun kjenner Snefrid godt nok til å vite at hun og Heidi er venninner, men ikke godt nok til å vite at jeg er samboeren hennes og/eller at jeg jobber på Dragvoll. I tillegg til at personen tydeligvis ferdes i D14 på kveldstid tirsdager eller før soloppgang onsdager.

Så langt har vi ikke funnet noen som passer denne lett forvirrende profilen. Derfor får jeg foreløpig gjøre det slik: Hvis det var du som fant minnepinnen og sørget for at den kom hjem igjen, så skal du ha tusen takk!

Oktober - snart jul

Tittelen på dette innlegget  er også den fyrste linja i eit noko under middels godt dikt med skråblikk på jula eg skreiv i 1994. Det blei til og med trykt i lokalavisa og forsterka systera mi sitt bilete av meg som julehatar.

I helga blei diktet meir aktuelt enn nokon gong då den same systera var på besøk her med dottera si. Dottera er 13 år og veldig glad i - og flink til - å laga ting, gjerne til andre. For å gjera historia kort: Ho hadde med sjølvlaga julekort og julegåver til oss, og ho insisterte på at me opna dei alt no.

Gåvene var hekla huer. Det er lett å sjå at jenta kan hekla sjølv for hekleignorantar som meg. Så jamt og slett at ein skulle tru det var fabrikkvevd. I dag var det 3-4 grader då eg skulle på jobb, så hua fekk jomfruturen og gjorde jobben.

Julekortet - eller rettare: julescrapboka - er eit kapittel for seg. Det er eit åtte siders "kort" med blondeomslag og sløyfe. Innhaldet er mellom anna nissebileter, perler en masse, ei lang julehelsing og sjølvskrive dikt. Og bakerst står eit dikt ho hadde fått frå mormora: Julediktet mitt frå 1994!

Arbeidsinnsatsen, kreativiteten og givargleda som låg bak både kortet og gåvene, gjorde at jula 2011 fekk ein veldig god - om enn noko tidleg - start.

Du må bruga vedet!

I dag klinkar Aftenposten til med sjokkmeldinga at lærarane no til dags har lågare IQ enn lærarane for tretti år sidan, eller sagt med reine, populistiske ord: Lærarane er blitt dummare. Kjelda er ei undersøkjing ved Norges Handelshøgskole. Det er nok mange moglege innvendingar til undersøkjinga, IQ-testing, tolkingane og ikkje minst framstillinga i media, som t.d. at "forsøkspersonane" ikkje var lærarar, men rekruttar på sesjon. Eg skal derimot ikkje kasta meg ut i den debatten. Til det har eg for lite informasjon.

For meg er det interessante: Er det mogleg at me - lærarar og andre - blir mindre og mindre smarte i dagens informasjons- og utdanningssamfunn? Eg trur svaret er ja. Det er slett ikkje utenkjeleg at me i vår del av verdens gradvis blir litt mindre smarte over tid, og med over tid meiner eg over nokre generasjonar. Kvifor? Fordi me bruker knotten mindre no enn for berre 20 år sidan.

I dag blir ein ikkje ubetydeleg del av vår intellektuelle aktivitet delegert til duppedittar: Kor mange av telefonnummera du har lagra i mobilen din, kan du utanåt? Greier du å rekna deg fram til cirkasummen av varene i handlekorga utan kalkulator? Finn du skrivefeila dine sjølv, eller stolar du på Words dyslektiske stavekontroll ryddar opp for deg? Har du gitt opp analog navigering i byar og satsar på at GPSen i bilen seier "venstre!" i rett tid?

Eg er overtydd om at jo mindre hjernen får bryna seg på slike oppgåver, jo sløvare blir han, på same måte som andre organ i kroppen treng å brukast. Og det ville vera rart om ikkje det på sikt førte til at me faktisk blir litt dummare. Det vil sjølvsagt ikkje visa seg nemneverdig før eit eller anna eventuelt slår ut alle duppedittane slik at me må greia oss sjølv, slik me gjorde så seint som på 90-talet. 

Heime i Ryfylke er "Brug vedet!" ei litt mindre diplomatisk oppfordring om å skjerpa seg. Med eit lite tillegg er det meir aktuelt enn nokon gong før: Brug vedet - før det forsvinne!

Arvesen i mål

Eg er av dei som kan få klump i halsen av sport på TV. Det skal mykje til og skjer kun ved spesielle augneblink. Geir Karlstad sitt OL-gull på 5000 m i Albertville var ein slik augneblink. Thor Hushovd sitt VM-gull i fjor var det absolutt ikkje. Men det var Kurt Asle Arvesen sin etappesiger i Tour de France i 2008. Etter så mange gode og nesten vellukka forsøk kom sigeren som eit lite bevis på at verda kan vera rettferdig.

No er det slutt på Kurt Asle Arvesen sin profesjonelle sykkelkarriere. Han har rett nok eit par løp igjen, men 84. plassen i VM i dag var den eigentlege sortien, særleg for oss føre fjernsynsapparatet. Den lange karrieren hans var ei salig blanding av mange fine sigrar og haugevis med uflaks.

På Arvesen sin CV finn me blant anna to etappesigrar i Italia rundt, VM-siger i U23, to samanlagtsigrar i Danmark rundt og sju norske meisterskap i tillegg til etappesigeren i Tour de France. Vidare finn me fleire av dei mest spektakulære falla i sykkelsirkuset dei siste 10 åra. Så seint som i Spania rundt tidlegare denne månaden kolliderte han med ein liten gut som sprang ut i vegen. Heldigvis gjekk det bra med begge, men for Arvesen var Spania rundt over eit par bandasjerte og smertefulle etappar seinare.

Kurt Asle Arvesen kan ikkje matcha merittlista til Thor Hushovd, men det skuldast hovudsakleg at dei er to heilt ulike syklistar med ulike roller i ritta. Eg har alltid hatt mest sans for Arvesen, rett og slett fordi eg likar allroundsyklistar betre enn spurtarar. (At Hushovd har blitt ein allrounder etterkvart, er ei anna sak.) Blant atskillig større sykkelekspertar enn eg blir han skildra som ein stor taktikar, og derfor hadde han rolla med trekka i trådane undervegs i nokre av dei beste sykkellaga i verden dei siste åra. Han stod så å seia for innlegget, så skulle andre skåra.

Men når Arvesen fekk frie tøyler og gjekk (eller går? - det er som sagt ikkje heilt slutt) for siger, så gjorde han det fullt og heilt, gjerne med eit snev av stor optimisme. Slikt blir det underhaldning og spaning av.

Eg har berre sett Arvesen live éin gong. Det var under NM i Trondheim i fjor, då biletet under blei tatt.

Snille, flinke mennesker

De siste månedene har jeg gravd i livet til farfar, som døde i 1938. Kort sagt har jeg prøvd å fremskaffe all dokumentasjon som måtte finnes om ham i offentlige og private arkiv. En vil vel aldri klare dette fullt ut, men jeg må si at jeg har oppnådd ganske gode resultater - ikke minst på grunn av alle de snille, flinke menneskene som forvalter arkivene rundt omkring i landet.

Jeg har henvendt meg til Statsarkivet i Stavanger, Kristiansand og Trondheim, til Hjelmeland kommune, menighetskontoret i Hjelmeland, Høgskolen i Staffeldts gate, Solborg folkehøgskole og ikke minst til Interkommunalt arkiv i Rogland. Noen av disse har jeg vel kanskje også mast litt i overkant mye på. Og over alt er det det samme svaret: "Ja, det kan vi selvsagt hjelpe deg med." Alltid med et smil. (Ei takka sågar oppriktig for at jeg purra.) Og bare få dager etterpå har det tikka inn en e-post med skanna dokumenter, eller en konvolutt har kommet i postkassa. I kroner og øre har det hele kosta meg noen få tiere i kopiering og porto ved én stor forsendelse.

Det er ikke alltid de har funnet det de lette etter, men så har de til gjengjeld lett mange flere steder enn jeg hadde tenkt de ville gjøre. Resultatet har dermed blitt at de ved et par anledninger har snublet over informasjon og dokumenter som jeg ikke ante kunne finnes.

Så derfor: En velfortjent hyllest til landets mange arkivarer! Makan til snille og flinke folk skal du lete lenge etter.

Aperis "Esperanto i Trondheim"

En Trondheim estas Esperantoparolanto(j) almenaŭ dum 107 jaroj. Pri tio temas mia norveglingva artikolo «Esperanto i Trondheim», kiu ĵus aperis en Trondhjemske samlinger 2010, la jarlibro de Trondhjems Historiske Forening, post naŭ-monata prokrasto.

La artikolo ĉefe pritraktas la historion de Grupo Esperantista, la plej aĝa E-klubo en Norvegio, sed ankaŭ aliajn flankojn de la (ne)movada esperantista vivo en la urbo. Ekzemple ĝi resumas la historion de la laborista E-klubo kiu havis mallongan sed intensan vivon en la intermilitaj jaroj. Ĝi estas ĉefe verkita por la ne-esperantista publiko kaj do ne detale parolas pri movadaj aferoj, al kiuj tiu publiko ne povas rilati. Anstataŭe mi provis rilati la lokan E-historion al la ĝenerala evoluo de la historio de la Movado je nacia kaj internacia niveloj kaj al gravaj sociaj ŝanĝoj. Pri tiu lasta punkto mi tamen atentigu ke mi ne estas historiisto.

La artikolo estas 20 paĝa (inkl. literaturliston kaj piednotojn) kaj havas plurajn plenkolorajn ilustraĵojn.

Altimeter

Et altimeter er en høydemåler, og høydemåleren det er snakk om her, sitter på sykkelstyret mitt. Etter å ha siklet etter en slik i flere år, kjøpte jeg endelig en VDO mc1.0 på en velutstyrt sykkelforretning i Halden i fjor sommer. Så nå kjører jeg rundt med to computere - å vrake CatEye-n som bare hadde 200 meter avvik på 540 kilometer til Oslo, er selvsagt uaktuelt.

En høydemåler er selvsagt ikke påkrevd for å sykle i og rundt Trondheim, der sjansen for høydesyke tross alt er minimal. Men det er nå gøy lell, da, med slike duppeditter. Uten den kunne jeg jo ikke vite at Breidablikkveien fra Gamle Oslovei til Byåsveien er 1010 meter med 7,9 % gjennomsnittlig stigning, at Fiolsvingen er 14 % på det bratteste, eller at Ståggån mellom Klæbu og Brøttem med sine 106 høydemeter på 1250 meter har en FIETS-kvotient på 0,90. Ikke minst i en mellomsesong som ble ødelagt av sykdom, gir dette litt glede og underholdning i sykkelhverdagen.

Høydemåleren min gir altså masse gøyal informasjon, men må tas med en romslig klype salt. Den er nemlig barometrisk og måler høyden ut fra lufttrykket, som forandrer seg med vær og vind. Et eksempel:

Jeg bor på ca. 75 moh. Da jeg skulle ut på treningstur på søndag, befant leiligheten vår seg hele 220 moh., mens den foran dagens utflukt hadde falt ned til 15 moh. Dette betyr at leiligheten vår skal ha sunket 7,5 cm i minuttet i løpet av de to døgnene. Enhver geolog grøsser bare ved tanken. Av og til har vi sågar bodd godt under havflata, i følge min altimetriske venn. Når Nardo kommer under vann, er det grunn til bekymring i Midtbyen. Ja, det er slett ikke uvanlig at Ila ligger et par meter under havet på treningsturene, selv ved lavvann. Videre er det helt normalt at hjemmet ligger litt høyere eller litt lavere når jeg kommer tilbake fra en tur enn da jeg dro.

Like før jeg begynte å skrive dette innlegget, oppga altimeteret mitt at det - og jeg - befant oss på 54 moh. Jeg kan dermed fornøyd konstatere at naturen normaliserer seg, og jeg kan gå til sengs uten våtdrakt eller høydesyketabletter.

Inn i brilleskiftealderen

Eg har jo forstått at det måtte enda slik. Over ganske lang tid har eg kjent at eg har blitt varm og sliten i det høgre auget når eg har sete mykje framfor skjerm, og av og til har eg vore nøydd til å ta ein skjermfri dag eller to for å nullstilla. Det kom derfor ikkje som noko sjokk då augelegen i dag sa at eg må få meg "terminalbriller", i og med at det eine auget mitt som fungerer skikkeleg, er i ferd med å mista siste rest av tilpassingsdugleik. Dette var visstnok noko som var heilt normalt og "kom med alderen".

Denne oppløftande meldinga fekk eg under ei veke etter at livsstilen min blei stempla som utrygg.  

Det verste er at eg no har mista det vesle trumfkortet eg hadde i heimen. Eg er nemleg to år eldre og ein del meir gråsprengd enn henne, men ho har hatt både gå- og lesebriller ei god stund. Eg derimot hadde ikkje kome i brilleskiftealderen enno og greidd meg med eitt par. Inga frenetisk brillebyting eller nyttelaus leiting etter gjengløymde lesebriller her i garden, nei. Slikt var for foreldre, seniormedlemmer i esperantoklubben og altså Snefrid. Til i dag.

Augelegen føreslo at eg kjøpte meg eit par billigbriller med passande styrke til eg får skikkelege, og dermed gjekk turen til Nille. Så no sit eg her med eit nytt møblement til 59 kroner i trynet og håper at auga får det litt betre framover.

Ganske normal, men...

De som vet hvordan jeg ser ut, vil kanskje ikke umiddelbart tenke at jeg ligger i øvre skikt av normalområdet for fettprosent. Det kom litt uventa på meg også da InBody 720 spytta ut at jeg gjør nettopp dét.

I går var jeg hos en ernæringsfysiolog på St. Olav hospital på en etterkontroll på dagen et halvt år etter en mageoperasjon som bare gikk delvis bra. Der ble jeg plassert på InBody 720 - et innbilsk lite monster av ei vekt som etter noen få sekunder, og med hjelp av litt bakgrunninformasjon som alder og høyde, påstår å vite alt om hvordan du er skrudd sammen. Bokstavelig talt. Vekt, fettprosent, muskelmasse, mengde kroppsvann og you name it.

Og jeg har altså nesten over normal fettprosent. Bare denne påstanden gjør at jeg tviler litt på vektas sunne fornuft og matematiske evner. Ei anna vekt som vi prøvde først, men som var simplere og visstnok mindre pålitelig, plasserte meg riktignok midt i normalområdet. Selv det var noe uventa.

InBody 720 spytta altså ut mange ubegripelige tall, så for å gjøre det hele litt mer begripelig, ga den også en enklere oversikt (selvsagt med orddelingsfeil av typen "Ernærings Evaluering") som indikerte om jeg lå over, under eller på normalen for ulike faktorer. Det var her vekta skjøt sin egen pålitelighet i leggen for alvor.

Jeg fikk dommen "normal" på alle 12 faktorene. Likevel konkluderte det tekniske vidunderet med: "Livsstil: utrygg".

Nå lurer jeg på hvilke andre faktorer vekta har tatt hensyn til for å komme til den konklusjonen.  Det sies at matematikk er logikk, men regnestykket "12 x bra = utrygg" ser litt pussig ut, så det må ligge noe mer bak. Vet den at jeg sykler mye og tar høyde for trafikkfaren? Tenker den på ventilasjonsanlegget på kontoret? Er det medlemsskapet i esperantoklubben? Kanskje fordi jeg er halvt trønder? 

Eller anser InBody 720 rett og slett en normal livsstil i Norge anno 2011 for å være generelt utrygg?

Heisen og billettautomaten

Me har nettopp hatt nokre fine dagar i Stockholm. Byen var kanskje ikkje så flott som fleire hadde fått oss til å tru før me reiste - "så där lagom" er eit passande vitnemål - men me kosa oss. Ein av dei kulaste attraksjonane hadde me glede av opptil fleire gonger om dagen: Hotellheisen.

Hotellet vårt, Hotel Bentleys, kan nemleg skilta med den eldste heisen i Stockholm. Han er 130 år gammal og tar tre personar. Trappene går rundt heissjakta, og "veggene" i heissjakta er eit gullfargemåla metallgitter med ei flott dør. Innanfor døra er det ei nyare gitterdør, og begge dørene må vera lukka for at heisen skal gå. Det var det sjølvsagt nokre som ikkje hugsa på då dei forlot heisen, så eit par gonger måtte me gå opp eller ned trappene til eller frå 4. etasje.  Vanlegvis er trapper ok, men her handla det jo om heistur for heisturen si skuld. Heisen gjekk ikkje fort, men det var berre fint, for då hadde me tid til å sjå på teakinteriøret og produsentlogoane som var graverte inn i vindaugene.

Meir moderne var det på Arlanda flyplass. Mens me venta på koffertane, bestemte me oss for å kjøpa billett til flybussen på ein automat. Då me kom bort til automaten, stod det ei jente i 20-årsalderen føre oss og heldt på å avslutta billettkjøpet sitt. "Får håpa at det ikkje er altfor komplisert," sa eg til Snefrid og tenkte mest på at det kunne vera ein jungel av billettkategoriar.

Dette må jenta ha høyrt, for ho snudde seg, smilte til oss og spurte - på norsk - om me hadde brukt automaten før. Nei, det hadde me jo ikkje, men eg var sjølvsagt klar til å hjelpa henne om ho stod fast. Eg rakk ikkje å spørra om det. "Det er ikke vanskelig!" sa ho og tok til å trykka på skjermen og gjorde heile bestillinga for  oss før ho avslutta: "Og no kan du setta inn bankkortet der."

Eg fekk plutseleg ei sterk kjensle av korleis foreldra mine må ha det omgitt av all slags nymotens teknologi og folk som i pur hjelpsamheit tar over kontrollen i livet deira så snart eit tastatur dukkar opp. Forskjellen er sjølvsagt at eg veit korleis slik teknologi skal brukast. Denne elskverdig hjelpsame jenta tok det derimot heilt for gitt at slike innrettingar var langt utanfor fatteevne for folk som nærmar seg 40. Ho var sikkert overtydd om at me hadde fått hjelp med innsjekkingsautomaten av barnebarna

Det hjalp heller ikkje særleg då ho skulle velga billettype og valde fullpris med orda: "Dere er ikke under 26, he-he." I fullt alvor med eit stort smil.

Heile landet mellom bokpermar

Norske skolefolk, utgitt i 1934, er ei nær 1400 sider tjukk bok med bilete og minibiografiar om alle lærarane i Norge på den tida. Vel, i alle fall nesten alle. Ikkje farfar, som eg leitte etter. Det var nok diskvalifiserande for redaksjonen at han var omgangsskulelærar utan fast stilling.

Norske skolefolk er eit prakteksempel på hangen til å dokumentera landet og folket i mellom- og etterkrigstida. Boka kom til og med ut i separate utgåver på nynorsk og bokmål, trass i at dette fordyra prosjektet ganske kraftig, som dei påpeikar i føreordet. Seinare kom boka i to-bindsutgåver både på 50- og 60-talet, så dette var noko som fenga.

Det kom mange slike bokverk på den tida. Nokre døme er Norges begyggelse (med bilete av alle husa i landet), Norske leger (fleire utgåver), Norske skibsførere 1933-1935, Norske kjøpmenn, Norske håndverkere og De norske jernbaner og deres personalie.

I 1953 kom to-bindsverket som i mine auge tar kaka: Aktive fotballspillere, redigert av Arne Brustad - tre-målskårar i bronsefinalen i OL 1936. Boka prøver noko som ville vera like utenkeleg som ugjennomførbart i dag: Å presentera samtlege vaksne fotballspelarar i landet, klubbvis. Ein vanvittig idé - i alle tydingar av ordet.

Årdal Idrettslag, laget i heimbygda mi, er sjølvsagt også representert, om ikkje dei enkelte spelarane. (Boka si oppgåve var altså umogleg alt då.) Den einaste som er omtalt, er formannen i laget, Georg "Goggen" Riskedal. Han var ein merittert 24-åring som kunne skilta med både skyttarmerket, marsjmerket, idrettsmerket og svømmeknappen. På spørsmål om særskilde høgdepunkt i karrieren svarte han at han mintes

“en situasjon under en kamp da ballen falt ned midt ute i en stor vanndam. Alle spillerne ble stående rundt og se på, og ingen våget seg ut i vannet for å sikre seg ballen."

I dag har ikkje Årdal IL seniorlag i fotball. Det forsvann i 2005, og om ein ser bort frå ein kretsmeisterskap i 7. divisjon i 1977 og nokre triumfar over lokale grendalag i Hjelmelandsmeisterskapen, er nok Goggen sitt minne dessverre ganske illustrerande for fotballhistoria i Årdal i Ryfylke.

Straffekonk

Eg har tidlegare skrive om at Japan er virtuell verdsmeister i fotball, ein tittel dei framleis held. Etter finalesiger over USA i kvinnefinalen i går kan Japan no også skilta med eit heilt reelt gull i fotball-VM. USA var nok det beste laget, men Japan var klart best i straffesparkkonkurransen som måtte til.

Fotballfans har gjerne eit ambivalent forhold til straffekonk. Det er dramatisk og underhaldande å sjå på, men blir sett på som bingoaktig. Tilfeldigheitene får rå, heiter det. Få nyskapingar har fått meir kjeft i fotball-Norge enn regelen om at alle seriekampar som slutta uavgjort skulle avgjerast på straffar. Regelen blei innført etter mykje diskusjon i 1987 og fjerna utan diskusjon i god tid før neste sesong.

Straffekonk hører ikkje heime i seriekampar, men eg har blitt venlegare innstilt til straffekonk som avgjerande faktor i cupspel. Eg er ikkje lenger så kategorisk på at tilfeldigheitene rår. Når USA og Japan er like flinke/dårlege med tanke på å skåra mål i den tilmålte tida, og USA skyt tre elendige straffespark mot eitt svakt frå Japan, er det ikkje då greitt at Japan vinn? Då har dei faktisk vore best på éin viktig del av spelet: å sparka ballen forbi keeper og i mål. 

Tilfeldigheiter speler ofte ei rolle i spelemål òg, og det spelemessig dårlegaste laget kan gjerne vinna på at ein forsvarsspelar snublar i beina sine og dyttar ballen i eige mål. Er det meir rettferdig? Eg trur faktisk at dei fleste straffekonkurransane blir avgjort på grunn av ferdigheitene til eksekutørane og keeperane. Og om det er slik, er det ein legitim måte å skilja klint og kveite på. 

Kva alternativ har me? Første-mål-vinn, eller golden goal, blei prøvd i nokre år. Dessverre var angsten for baklengs større enn lysta på eigne skåringar, og dermed blei ofte ekstraomgangane ein kjedeleg stillingskrig som likevel enda i straffar. Å droppa tidsgrensa på 120 minutt og la laga halda på til det kjem eit mål, er ikkje noko alternativ. Piffen går etter kvart ut av både spelarar og publikum. I Norway cup tel dei cornerar når det endar uavgjort. Det er minst like tilfeldig som straffar, men ein slepp så tydelege syndebukkar. Samstundes kan talet på cornerar vera eit uttrykk for kven som har vore det dominerande laget i kampen.

Me talde cornerar på skulen òg i si tid, men det er vel heller tvilsamt om tre-cornerar-er-straffe-regelen ville ha livets rett utanfor skulegarden. Og sjølv med den enda me jo opp med straffekonk av og til.Så fotballag og fans verda over får berre finna seg i at straffekonk er ein del av spelet, og at det kan løna seg å øva på det. Slik Tromsø gjorde i 1987 og berga plassen i 1. divisjon.

Det var Erika si skuld

I kveld vann USA over Brasil i kvartfinalen i fotball-VM for damer. Dei vann på straffesparkkonkurranse etter å ha utlikna i det 122. minutt, altså halvtanna minutt på overtid i andre ekstraomgang.

Det var ganske lett å peika ut ein syndebukk. Stakkars Daiane la hovudet på hoggestabben ved å laga sjølvmål alt etter to minutt, for så å stå for den avgjerande bommen i straffekonken. På veg til skafottet fekk ho selskap av Andréia, keeperen som var på bærtur ved USA si utlikning på overtid. Men det var korkje Daiane eller Andréia si skuld at det gjekk så galt på slutten. Det var Erika si skuld.

Rundt fem minutt før slutt i 2. ekstraomgang leia Brasil 2-1 og var sjølvsagt interessert i at tida skulle gå. Då passar det godt med skadar og spelestopp. Erika fekk ein liten dult i ryggen i eige straffefelt. Så rusla ho vidare i 3-4 sekunder før ho stupte i bakken og rulla seg dramatisk rundt. Dommaren stoppa spelet og fekk inn båremannskapet. Dei brukte vel rundt to minutt på å få henne på båra, surra henne fast og bera henne av banen.

Så snart ho var av banen, hoppa Erika av båra og jogga til midtlina under sterk pipekonsert for å koma innpå ved neste daudballsituasjon. Ho kom innpå og blei premiert med gult kort for usportsleg opptreden. Men dommaren gjorde meir: Ho la til tre minutter for uthaling av tida. Utlikninga til USA kom altså halvvegs ut i den tilleggstida. Hadde Erika droppa idiotiet, hadde kampen vore slutt før USA si skåring, og Brasil hadde vore i semifinalen. 

Det var ein positiv og ein negativ ting ved det som skjedde. Den negative er at filminga tydelegvis er i ferd med å koma i damefotballen òg, den som har vore herleg fri for slikt. Den positive er at det endeleg var nokon som blei skikkeleg straffa for tullet. Å gå glipp av ei VM-medalje burde vera ein effektiv lærepenge, men eg er redd brasilianarane ikkje ser - eller vil sjå - at dei tapte på grunn av dumme Erika. 

Det er så mykje enklare å skulda på uheldige Daiane.

Tjue-elleve

Ja, jeg vet at det er 2011, men er det tjue-elleve eller totusenogelleve? Herom strides de lærde, og bruken varierer sterkt ute blant folk. Jeg har et ikke statistisk begrunnet inntrykk av at totusenogelleve foreløpig er mest brukt, men at jeg stadig oftere hører 20-11. Min egen bruk støtter denne tendensen - jeg er trolig oppe i 30% tjue-elleve nå.

NRKs språkkonsulent mener at folk må få gjøre som de vil, mens Sylfest Lomheim mener at man bør si totusenogelleve. For åra fram til 2010 var da også Lomheims løsning mest naturlig for meg, men i 2011 er det altså ikke like åpenbart. Først og framst fordi totusenogelleve begynner å bli et ganske langt ord. 

Når vi snakker, økonomiserer vi og velger gjerne korteste og enkleste uttrykksmåte, og nettopp derfor er jeg ganske overbevist om at 20-11 kommer til å bli dominerende etter hvert. For eksempel om 12 år: Tjue-tjuetre er veldig mye kjappere enn totusenogtjuetre. For ikke å si om hundre år. Jeg tviler på at totusenetthundreogelleve vil bli en vanlig talemåte. Like lite som vi sa ettusennihundreognittini på slutten av forrige årtusen.

Måten vi sier 1999 på antyder også at Sylfest Lomheim ikke nødvendigvis har rett når han sier at norsk tradisjon tilsier totusenogelleve. Franskmenn derimot sa ettusennihundreognittini, og har dermed en annen tradisjon for årstall enn vi har på norsk. Derfor blir det litt rart når Lomheim mener at vi bør se til hvordan de latinske språka sier gjeldende og kommende årstall. 

Det er mer naturlig å se hva svensker og engelskmenn gjør. De har samme årstalltradisjon som oss, og der er det 20-11 som gjelder. Tyskerne derimot gjør som Lomheim, selv om de har samme tradisjon som nordmenn, svensker og engelskmenn.

Her på berget gjør vi altså foreløpig litt av hvert, som seg hør og bør i norsk språkbruk. Det kommer vi sikkert til å gjøre i lang tid framover også, men både språklig økonomisering og norsk anglofili tilsier at 20-11 vil bli den dominerende uttrykksmåten på sikt.

Slagord

Å lage gode slagord kan være vanskelig, noe vi fikk bevist på en spasertur fra Solsiden til Bakklandet i helga. Det er to typer slagord: de som skal selge noe, altså reklame for produkter eller firma, og politiske kamprop.

Et godt eksempel på et dårlig slagord i den første kategorien fant vi på byggeplassen for det nye hotellet ved Bakke bru. Der flagger entreprenørfirmaet NCC kompetansen sin på store bannere: NCC - Forvent litt mer. Hvem i huleste fikk idéen til dét slagordet, og hvorfor gikk ledelsen med på det? De kunne like godt sagt: NCC - Rett og slett for dårlig.

I et vindu på Bakklandet fant vi en plakat med et brennaktuelt politisk kamprop. Ved første øyekast virket slagordet helt greit, om enn litt uelegant formulert: 

Ja til et oljefritt Lofoten og Vesterålen og Senja.

Men så sa svigermor: "Så de vil hente opp all oljen som er der." Og det er jo faktisk det det står, selv om jeg mistenker at de mener det motsatte. Logikken er enkel: Nå er det mye olje utenfor Lofoten (antar man), og skal det bli oljefritt, så må en jo bore og hente opp den olja. Ellers blir det et oljerikt Lofoten.

Lærdommen her er: Pragmatikk er både kinkig og moro, og alt kan misforstås om en bare legger nok vrangvilje til.

Tekst-TV-journalistikk

Eg er stor fan av tekst-TV, om enn ikkje avhengig, slik Snefrid seier eg er. Kvar morgon er ein nyheitssjekk på tekst-TV noko av det fyrste eg gjer - både på NRK og TV2, og jamleg TV3. Og utover dagen er eg innom ganske så mange gonger. Slik har det vore sidan me fekk fjernsyn med tekst-TV midt på 1980-talet. 

Av og til går det litt fort i svingane i tekst-TV-redaksjonane, som t.d. då skyttaren Harald Stenvaag vann ein stor tittel for mange år sidan. "Stenvaag skjøt konkurrentene i senk", melde NRK tekst-TV. Ein annan gong melde dei: "I Argentina er lørdag utsatt til søndag på grunn av dårlig vær." Det var eit utforrenn som blei utsett.

TV2 kan likevel skilta med den mest forvirra redaksjonen. I dag leverte dei denne artikkelen under tittelen "Norsk-svensk avtale undertegnet", gjengitt i si heilheit:

Avtalen ble undertegnet i Stockholm klokka 16.19 onsdag ettermiddag av olje- og energiminister Ola Borten Moe (Sp) og nærings- og energiminister Maud Olofsson fra det svenske Centerpartiet. Begge benyttet anledningen til å kalle avtalen historisk. Før den etter planen skal tre i kraft 1. januar 2012 må det godkjennes av både Stortinget og Riksdagen. Avtalen skal  vare fram til 2035. Les mer på tv2.no.

Her er det imponerande presisjon med tanke på kor liten plass ein har å boltra seg på, til og med klokkeslettet på minuttet. Og slik bør det jo vera når det gjeld ein historisk avtale med söta bror. Likevel sit du truleg igjen med eit spørsmål. 

Svaret er: Ein avtale om elproduksjon.

Kommaet som manglar etter datoen og vekslinga mellom den og det i setninga "Før den etter planen....", er forøvrig knapt nok for feil å rekna etter TV2-standard.

Ein hektisk dag i kyrkja

For akkurat 130 år sidan - fredag 24. juni 1881 - gifta Marta Olsdtr. Riveland (f. 1861) seg med Tobias Ivarson Ullestad (f. 1862) i Årdal kyrkje, Årdal i Ryfylke. Det var det fyrste skrittet mot å bli oldeforeldra mine. Ein heilt vanleg bryllaupsseremoni kan det ikkje ha vore, og salig sokneprest Dominicus Nagel Lemvig Brun må ha blitt ganske sveitt under messehakelen. Ola, far til Marta, tok nemleg konsekvensen av at det kostar både førebuingar og pengar å halda bryllaup. Omtrent slik ser eg for meg det som hende:

Etter at Marta og Tobias hadde sagt ja, rusla dei ned saman med ein av forlovarane og sette seg. Kanskje sette dei seg i benken som ber Ullestad-namnet. I så fall blei det ein kort rusletur, for den står faktisk i navet. Den andre forlovaren, Jens Ytrevoll, blei ståande og venta på at Johannes og Anne Sofie skulle koma hand i hand opp det ujamne tregolvet som utgjorde midtgongen.

Johannes var Marta sin storebror og gifta seg altså òg denne dagen. I tillegg til Jens Ytrevoll var Johannes sin bror, Kolbein, forlovar. Lemvig Brun gjorde det han skulle, og Ola fekk ei ny svigerdotter. Så gjekk ho ned, og opp kom Anna. 

Framme ved alteret bytte Johannes plass med storebror Kolbein, medan Jens Ytrevoll tok nokre knebøy. Det tar på å stå slik ved alteret bryllaup ut og bryllaup inn. Kolbein fekk si Anna, og endeleg kunne alle gå ned og ut og førebu seg til eit ekte sør-vestlandsk bryllaups-haraball med mykje andakt og alvor.

Utanfor kyrkja huka den nyslåtte trippelsvigerfaren Ola tak i Jens Ytrevoll:

- Du skal ha takk for innsatsen Jens.

- Det var då ingenting å takka for.

- Å jau, då. Nå får du gå heim å kvila ut til neste helg. For du stiller vel då òg?

- Neste helg?

- Ja, når veslejenta, ho Karoline, skal få sin Anders.

Jens Ytrevoll stilte som forlovar neste helg òg, han. Og Marta si søster Karoline fekk sin Anders - broren til Tobias.

Nynorsk og sidemål - et repetisjonskurs

Det er et sikkert vårtegn i mai at sidemålsdiskusjonen blusser opp igjen. For noen dager siden gikk tidligere direktør i Språkrådet og nynorskbruker Sylfest Lomheim ut i avisene og forfektet at det bare skal være én skriftlig karakter i norsk. Det kan det absolutt argumenteres godt for, men jeg både håper og tror - for ikke å si vet - at Lomheim må være feilsitert når han blir gjengitt slik:

Én norskkarakter bør gis i skriftlig, og den bør bygges på prestasjoner og vurderinger både i bokmål og sidemål.

En tidligere Språkråd-direktør har selvsagt bedre oversikt over den norske språksituasjonen enn å snakke om "bokmål og sidemål". Hos mange journalister og i befolkningen for øvrig skorter det derimot på kunnskaper om dette. Og derfor er det kanskje ikke så rart at diskusjonene om sidemål i skolen, eller om nynorskens plass i samfunnet, har en tendens til å spore av. Veldig mange synes rett og slett ikke å vite hva de diskuterer.

Etter mitt syn bør det være elementær samfunnskunnskap å kjenne til språksituasjonen i sitt eget land, på linje med å kunne nasjonalsangen. Spesielt når vi ikke har flere titalls språk, slik de har i flere afrikanske land. Derfor tar vi en liten repetisjon:

Norsk er ett språk med to skriftlige målformer: bokmål og nynorsk. På skolen kan barna (ved skolestart selvsagt foreldrene) velge hvilken målform de skal ha som sitt primære opplæringsmål. Dette blir hovedmålet for den enkelte elev, uavhengig av om det er nynorsk eller bokmål. Når barna begynner på ungdomsskolen, får de også opplæring i den andre målforma, altså sidemålet. For mange elever - blant annet undertegnede da han gikk på skolen - er med andre ord bokmål og sidemål to ord for det samme.

En annen utbredt myte blant relativt oppegående nordmenn er at "vi skriver bokmål og snakker nynorsk". Nei! Bokmål og nynorsk er som sagt skriftspråkformer. Alle i Norge - med få unntak, som nynorsksnakkeren Berge Furre - snakker en dialekt som ligger et eller annet sted mellom bokmål og nynorsk. Faktisk har ikke norsk en offisiell talenorm, som Hochdeutsch i Tyskland eller Received Pronunciation i England.

Hvis du synes dette var vanskelig å lære og huske, vennligst hold deg borte fra diskusjoner om bokmål, nynorsk, hovedmål og sidemål i framtida. Takk.

Digitaliserte minne

Noko av det eg likar best med datateknologien, er at ein kan digitalisera og arkivera kopiar av slikt ein ikkje vil mista. Då har ein alt på ein stad, i eit ryddig system og det tar minimal plass. Og ikkje minst: om ein har ein tryggleikskopi oppbevart på ei anna adresse, veit ein at dei minna i alle fall er berga om det verste skulle skje.

For eit par år sidan jobba eg meg gjennom heile musikksamlinga vår. CD-ar, LP-ar, kassettar. Alt blei digitalisert. Frå "The Last Night of the Proms" via Katie Melua til svensk punk. Kvaliteten på opptaka frå LP-ane og kassettane blei så som så, men det var jo originalane òg. No kan i alle fall alt spelast når og kvar - og ikkje minst viss - me vil.

Som den arkivfreaken eg er - og særleg var - har eg sjølvsagt (så å seia) alle fotonegativa eg er skuldig i sidan eg fekk kamera. Dei låg innelåst i ein bankboks til dess banken flytta og bankboksen forsvann, og då dukka tanken på digitalisering opp. Sist sommar fann eg det eg trengte på Nordby kjøpesenter på Svinesund: ein negativ-skannar. Ok, det er ein billigmodell, og kvaliteten blir rett som det er litt bob-bob. Nokre bilete blir faktisk best om eg gjer dei om til svart-kvitt. Men han gjer jobben!

No er eg snart gjennom haugen og dermed til vegs ende på ei nostalgireise. Det har vore kjekt å sjå igjen bileta frå mellom anna språkreisa til England, Centra Oficejo og husklynga Tjørnuvík på Færøyane. Eller som nedanfor: kabelferga i Espevær, anno 1996. Snefrids treffande kommentar til biletet: "Eg er glad for at du har endra stil sidan det."

Fonograf

På jakt etter nye idéar i uttaleundervisning las eg i går i Carl Knap si bok "Den direkte metode i sprogundervisningen" frå 1916, som eg kjøpte på ryddesalg på folkebiblioteket i vinter. Knap skriv mellom anna om fonografen som undervisningsmateriell. Han slår fast at "dens bruk ingenlunde kan siges at være slaat igjennem", og at mange "stiller seg tvilende overfor dette nye læremiddel".

Foto: Holger Ellgaard

Dette nye læremiddel, altså fonografen, blei oppfunne i 1877 - nesten 40 år før Knap omtaler det som nytt. I dag går utviklinga litt fortare. 

Om me går 40 år tilbake i tid, kjem me til 1971. Det var på den tida broren min såg ein musikkassett for fyrste gong og far ikkje visste kva det var. Etterpå har kassetten rukke både å bli kjempepopulær og å forsvinna, LP-platene har forsvunne og fått eit nostalgisk comeback, og CD-platene har kome, sigra og starta nedturen. Nå er det digitale musikkfiler som gjeld. Eg såg eit TV-program i sist veke der ein fjortis såg ei LP-plate for fyrste gong. Han syntes det var kult at musikken  kom i eit handfast format.

Tilbake til fonografen. Carl Knap fekk ein demonstrasjon og kunne rapportera dette:

"Jeg hørte et digt og et prosastykke (The four Seasons). Efterat jeg en stund hadde vænnet mig til den generende susen i apparatet, hørte jeg ganske godt, ialfald paa bestemte steder i værelset."

Fonograf er altså ikkje å tilrå i uttaleundervisinga...

Bür ond Epplesofften

På ein sykkeltur gjennom Wien i 2007 snubla eg, Olaf og Inge innom Esperantomuseet. Det vil seia, me snubla vel ikkje innom. Eg hadde insistert på at me skulle dit sidan turen starta, og sidan dei to andre også er språkfolk, var dei lette å få med.

I tillegg til esperantorarietetar som t.d. sjokoladereklameplakatar på esperanto, har Esperantomuseet - eller Sammlung für Plansprachen und Esperantomuseum - informasjon om andre planspråk. Og det var slik me kom over Starckdeutsch, ei kjelde til mykje barnsleg glede under resten av turen.

Starckdeutsch er eit temmeleg planlaust planspråk, utvikla av Mathias Koeppel med venner under påverknad av for mykje alkohol, i fylgje Koeppel sjølv i ein YouTube-film. Det har aldri fått noka utbreiing ut over stambordet til opphavsmennene. Språket er eit slags pervertert, dialektal tysk med spesiell vekt på harde konsonantar. Starckdeutsch nytest utan tvil best i høgtlesing.

På museet i Wien hadde me gleda av å høyra ei lidenskapeleg framføring av diktet Bür, som handlar om ølet sine lumske bieffektar. Diktet skal lesast som på tysk, men med sterkt overdrivne konsonantar og gjerne litt aggresivt:

Van demm Büre, van demm Büre
kimmt di Tumbenhait herrvüre.
Schaugist tu ze tiff inz Glarz,
kimmt taksdroff de Koppeschmarz.
Trumb min Pursch, ück sach dirr offtn:
drünck nich Bür, drünck Epplsofften!

 Prosaisk omsett:

Av ølet, av ølet
kjem dumskapen fram.
Kikar du for djupt i glaset,
kjem straks skallebanken.
Derfor, guten min, seier eg deg støtt:
Drikk ikkje øl, drikk eplesaft!

Inge måtte reisa heim alt neste dag på grunn av jobb, og då eg og Olaf landa på Værnes, tok han i mot oss. Så skåla me alle tre - i Inge si eplesaft.

Kva driv dei eigentleg med?

På Rena har dei Rena farge og parfymeri og i Grimstad finn du Agder møbler og musikk. Desse firmanamna er unekteleg litt oppsiktsvekkande, men dei fortel i alle fall kva verksemd det er snakk om. Ikkje alle er like opplysande.

På ein sykkeltur i går sykla eg forbi skiltet til Trondheim minilager, og då melde jo spørsmåla seg med ein gong: Kva driv dei med? Kva er eit minilager? 

Det hjalp ikkje veldig at "mini" var utheva med feite typar, altså Trondheim minilager. Er det eit lager for små ting? Eller tilbyr dei små lager? Veldig små, i så fall, jamfør uthevinga. Og er det marknad for små lager? Kan ein ikkje like godt bruka garasjen? Er det ikkje å skremma vekk kundane når du reklamerer med at lageret du leiger ut, nærast er eit bøttekott?

Minilageret er  ikkje det einaste noko tåkelagde bedriftsnamnet i Trondheim. Analysesenteret på Leangen er heller ikkje heilt sjølvforklarande. Analyserer dei kva som helst? Dei må i det minste analysera mykje, for huset er svært. Kunne eg fått jobb der med hovudfaget mitt i tysk? Er det noko germanistar kan, så er det jo setningsanalyse. Gi meg ei leddsetning, så skal eg finna dativobjektet før du rekk å blunka, sjølv utan fancy lab.

Konsulent er - dessverre for dei som ber tittelen - ein ganske utvatna tittel. Og om det er diffust kva Analysesenteret driv med, er firmaet Multiconsult direkte mystisk. Smak på det: Multiconsult, eller på norsk: ymse rådgjeving. Her kan det handla om alt frå rotteutrydding til finanshjelp. Dei kunne vel strengt tatt like godt ha kalla firmaet sitt Firmaet vårt. Eg hadde blitt like klok av det. 

Når føler ein intuitivt at her hadde eg hatt bruk for ein multikonsulent, eit analysesenter eller eit minilager? Risikerer dei ikkje å gå glipp av kundar når dei har slike namn? Firmanamnet er trass alt den viktigaste reklameplakaten dei har, så han bør jo seia noko.

Truleg finst det mange andre og like meiningslause firmanamn rundt i landet - forslag mottas med takk.

Skrivemaskina er død

Rundt 30 år etter at PC-en gjorde sitt inntog inn i de private hjem, er skrivemaskina offisielt død. Den siste produsenten av skrivermaskiner har innstilt produksjonen og har visstnok bare 200 maskiner på lager. 

Den første mekaniske skrivemaskina som kom ut for salg, ble utviklet av den danske presten Rasmus Malling-Hansen i 1865. Målet med de første skrivemaskinene var å gjøre det lettere for svaksynte å skrive, men i boka Øyeblikkets tyranni skriver Thomas Hylland Eriksen om hvordan oppfinnelsen fikk mye større betydning enn forutsett. Blant annet førte den til en kraftig økning i skriftlig produksjon, og den la sågar grunnlaget for et nytt kvinneyrke: sekretæren.

Jeg har hatt sansen for skrivemaskiner siden jeg begynte å hamre på fars gamle Remington som liten gutt. Den er for øvrig ikke ulik maskina på bildet. Jeg sier er fordi den eksisterer fremdeles, om ikke i beste velgående. Den er nemlig éi av tre mekaniske skrivemaskiner jeg har stående hos foreldrene mine. 

Fars Remington - som han kjøpte godt brukt fra en handelsskole - er fra 1950-tallet og har to-farga skrivebånd og en solid koffert. I tillegg har jeg en noe nyere Remington som jeg kjøpte på Fretex for 150 kroner først på 1990-tallet etter at den første bærbare PC-en min sa takk for seg.  Noen vil kanskje kalle det bakstreversk. Så sent som i 1994 satt jeg oppe ei hel natt og reinskrev - eller rettere: reinhamra - særemnet i nordisk språk på Remingtonen. At de andre beboerne i det dårlig lydisolerte hybelhuset ikke protesterte, vitner om godt naboskap. Denne maskina var faktisk i bruk helt fram til jeg flytta fra Bømlo i 1998 og den ble parkert på grunn av plassmangel.

Plass trengs i høyeste grad for den siste maskina. Den er trolig fra 1940-tallet og er av tysk fabrikat. Jeg arva den fra onkel Martin som hadde den i seksjonshylla. Selve maskina er ikke så spesielt stor, men trommelen er dimensjonert for liggende A2-format og er i tillegg forlenget i begge ender med bærehåndtak. Dette gjør den både omfangsrik og massiv, og dermed har den blitt stående på gulvet på gutterommet mitt under et laken i rundt 20 år.

Tre eksemplarer av utdødd teknologi er kanskje nok, vil mange si. Det vil jeg også si, men det er éi maskin jeg har angra flere ganger på at jeg ikke kjøpte: ei lita, mekanisk reiseskrivemaskin med esperanto-tastatur. Dessverre var den litt for dyr der og da, og den var ikke i spesielt god stand. Men for en kuriositet! Og hadde jeg kjøpt den, hadde den fått plass i hylla. Garantert.